U istaknutom istorijskom značaju manastira Ravanice, posebno mesto pripada njenoj crkvi Vaznesenja. U svim elementima ona donosi nešto novo: i u arhitekturi, i u primeni dekorativne plastike i u živopisu. Ona je prvi spomenik novog razdoblja u razvoju srpske srednjevekovne umetnosti: moravske škole, njenog najsamostalnijeg stvaranja u okvirima vizantijskog stila. Ravanička crkva posvećena Vaznesenju Hristovom preživela je sve katastrofe i sem rušenja priprate krajem 17. veka, ostala je pošteđena. Godine 1568. putopisac Anton Pigafeta, a 1789. iguman Isaija izričito tvrde da je crkva uvek ostala pošteđena. Pigafeta beleži da postoje samo četiri gradske kule, ali se divi lepim i očuvanim freskama. Najopsežnija restauracija crkve bila je u početku 18. veka, kada je priprata ponovo podignuta i dobila potpuno nov oblik. Ostala arhitektura crkve nije mnogo izmenjena, tj, spolja nije skoro nimalo izmenila svoj prvobitni izgled.

Od 1955. godine, Zavod za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture NR Srbije vrši stručnu konzervaciju crkve. Sa krova je skinut plehani i ponovno postavljen olovni krov. Zidovi su očišćeni od maltera kojim je crkva u 19. veku bila omalterisana, tako da je došla do izražaja sva lepota fasade građevine, zidane naizmenično od kamena i opeke. Posle skidanja maltera i kreča, postala je uočljivija ornamentika oko prozora. Oko cele crkve kamenom je popločana staza i urađena drenaža. Očišćene su i konzervirane freske u hramu i postavljen novi pod od belog mermera. Namesto drvenih, postavljeni su mermerni okviri oko prozora. Otpočeto je čišćenje i konzerviranje preostalih kamenih kula.

Glavni deo crkve Ravanice je spolja vrlo živopisan. Ima jedno veće i četiri manja kubeta. Zidovi crkve su izgrađeni od naizmeničnih redova tesanika i opeke. Skladni ispusti i udubljenja, daju zidanim platnima puno života. Crkva je najbolji reprezent tzv. Moravske stilske grupe. Prozori su uokvireni bogatom ornamentikom. Svi su dvojni, imaju oblik bifore, izuzev jednog trojnog na zapadnom zidu crkve. Na zapadnom zidu, iznad prozora nalazi se izuzetno lepa rozeta. Dekorativni efekat zidova pojačava niz malih dekorativnih šupljih krstova izrađenih u terakoti i u obliku zvezdastih lončića utisnutih u zidove, poređanih oko prozorskih arkada i čine krug oko rozete. U gornjim poljima su tako nanizani da formiraju originalne krstove od šest krakova koji počivaju na jednome postamentu u obliku pravougaonika. Polja između lukova pokrivena su dekoracijom u obliku šahovskih polja načinjenom od crvenih opeka i od sivkastog kamena. Od posebnog je značaja skulpturalna ornamentika mahom stilizovanih biljnih motiva i zoomorfnih detalja:cvetovi isprepletanih stabala, palmete, grifoni i slično.

Prvobitni živopis, za razliku od onog u drugim srednjovekovnim manastirima, nije sav urađen u fresko tehnici. Najvećim je delom slabo očuvan, što je razumljivo obzirom na burnu istoriju. Najveći deo fresaka, naslikan u gornjim delovima crkve, propao je. Ostalo je sačuvano u fragmentima ili je došlo do naših dana u lošem stanju. Od preostalih fresaka najpre se po svom značaju izdvaja ktitorska kompozicija na zapadnom zidu na kojoj su prikazani Sveti knez Lazar i kneginja Milica sa svojim maloletnim sinovima Stefanom i Vukom. Pored ktitorske kompozicije, neobično su vredne i figure svetih ratnika u severnoj i južnoj pevnici.

Iznad svetih ratnika, naslikane su scene iz Hristovog života, kao i scene Hristovih čuda  koje ispunjavaju gornje površine svih zidova. U južnoj pevnici živopisane su u jednoj zoni Isceljenje raslabljenoga i Isceljenje slepoga u banji Siloamskoj. Iznad njih je Božićna himna i dvanaestogodišnji Isus među književnicima u Jerusalimskom hramu. Sasvim u vrhu iznad južne pevnice, nalazi se velika kompozicija Ulaska Hristovog u Jerusalim, koja detaljno prikazuje ovaj svečani trenutak, i može se smatrati jednom od najuspelijih fresaka sa ovim motivom u srednjovekovnom slikarstvu. Jedna majka uzdiže na rukama svoje nejako dete, koje s grančicama u rici pozdravlja Hrista; jedan čovek nosi na desnome ramenu jedno, dok levom rukom vodi drugo dete. Oko se zaustavlja na bezbroj detalja. Scena s decom koja se otimaju o haljinu, unosi u sliku mnogo živosti. Zid kojim je opasan grad (Jerusalim) i zgrade u njemu pojačavaju dekorativnost slike.

U tamburu centralnog kubeta predstavljeni su svih 16 starozavetnih proroka. Na zapadnom zidu se nalazi, kao i u ostalim crkvama ove epohe, Uspenije Presvete Bogorodice.

Mnogobrojni medaljoni sa likovima svetitelja na stubovima i duž svih zidova slikani su živim i svetlim bojama i predstavljaju novinu u slikarstvu krajem 14. veka. U tematici ovog slikarstva uočavaju se izvesni novi motivi, karakteristični za ovo doba ratova sa Turcima i strepnje pred turskom osvajačkom najezdom: slikaju se sveti ratnici i čitavi ciklusi Hristovih čuda. Instiktivno se spremalo za odbranu i očekivala čudesna pomoć Božja.

Trikonhalna osnova ravaničke crkve nije nova tvorevina. U Moravskoj Srbiji prihvaćena je pod uticajem Svete Gore, naročito preko njenih monaha isihasta i isposnika koje je knez Lazar prihvatao i štedro pomagao. Tvorac Ravanice dobro je poznavao i crkve iz vremena kralja Milutina, pa je kreativno koristio mnoga njihova rešenja. Bočne apside trikonhosa dodate su na osnovu upisanog kruga. Od njih je preuzeo i pet kupola nad naosom, kojih nema na Svetoj Gori, ali ove elemente rešava na nov način: sva kubeta dobijaju naglašena kockasta postolja, a s njima i nove arhitektonske vrednosti celine. Zadržavajući poznato zidanje u naizmeničnim redovima kamena i opeke, pa i uokviravanje kamenih ploča opekom, tvorac Ravanice, više od svojih prethodnika, nastoji na pravilnom ritmu: uvek red kamena pa tri reda opeke. Bojenjem uzidanih opeka pojačava doživljaj ritmičkog ponavljanja materijala. Prihvatajući efekte keramoplastične dekoracije, on smišnjeno koristi samo četvorolisne, krstaste ornamente. Ravanička crkve se diže, iz svoje mirne obložene osnove, u neprekinutom ritmu do samog vrha.

Sa crkava iz Milutinovog vremena preuzeo je i dodati otvoreni narteks, samo ga je daleko raskošnije opremio i osetnije uklopio u crkvu. Mada preuzima i raščlanjavanje apsida kolonetama i nišama, ono u Ravanici ima daleko veći značaj kao i razrada mnogobrojnih prozora na svim stranama crkve. Arh. Vulović je nabrojao 62 prozorska otvora, zastakljena raznobojnim staklom. Ravanica je bila izuzetno dobro osvetljena u svako doba dana. Kad takva svetlost obasja i stubove sa freskama sa bogatim zlatnim ornamentima, postaje jasno zašto jedan ravanički monah beleži: “Lazar je crkvu ozario”.

Posebna novost je bogato korišćenje dvodimenzionalne dekorativne plastike na Ravanici: oko prozora, raščlanjenih otvora narteksa, u njihovim arhivoltama, timpanonima, pri obradi zapadne fasade sa središnom bogatom rozetom iznad trifore.

Živopis

Živopis u Ravanici je veoma oštećen. Čitavi delovi zidova danas su bez fresaka. Mnoge preostale kompozicije su izbledele, otrvene sa zidova, ali je još uvek jasna misao-vodilja tvorca njene celine. Kada je u pitanju izbor ikonografskih tema ni u jednoj našoj crkvi, ni pre ni posle Ravanice, on nije tako tesno povezan sa bogosluženjem. Liturgijska koncepcija počinje već dekoracijom kupola i potkupolnih prostora, a ne završava se ni u oltarskom prostoru i delovima crkve koji se koriste pri bogosluženju – prisutna je u celoj dekoraciji.

Karakterističan je i izbor svetitelja. U celom zapadnom delu crkve i na svim stubovima prisutni su samo sveti mučenici i pustinjaci. Preko jednog izuzetka, predstave cara Konstantina i carice Jelene, kasnije će biti naslikani ktitorski portreti. Mučenici i pustinjaci bili su u priprati sudeći po ostacima prvobitnih fresaka u nišama na istočnom zidu, koje je savesni daskal Stefan sačuvao. U obema bočnim konhama u najnižoj zoni prvi put su slikani samo sveti ratnici. U Ravanici su slikani samo sveti pustinjaci  koji se odriču svega Hrista radi, sveti mučenici za veru i aktivni borci za Hrista. Ovako zamišljeno i dosledno sprovedeno ukrašavanje Ravanice mora se vezati za crkvene krugove sa kojima je knez Lazar bio tesno povezan, posebno sa monasima i isposnicima. On je blisko sarađivao sa mudrim i učenim monahom Isaijom. On je predvodio i njegovu delegaciju vaseljenskom patrijarhu, koja je izdejstvovala izmirenje crkava, skidanje anateme sa pećke patrijaršije i njeno puno priznavanje 1375. godine. Iste godine Sabor srpske crkve u Peći dao je punu podršku knezu Lazaru u teškim vremenima kad su se velikaši borili za vlast. A patrijarh je tada bio  isposnik Jefrem, koji će se uskoro povući sa mesta patrijarha i skloniti ponovo u isposnicu. Knez Lazar je pomagao i podržavao brojne sinaite. Romil je sahranjen u Ravanici, Grigorije u Lazarevom Gornjaku, štedro podržavani monah Sisoje u svom manastiru Sisojevcu.

Veoma brižljivo obrađeni stubovi koji nose kupolu, ukrašeni su bogato motivom vezanih lančanih medaljona. Ti krugovi, u bogatim okvirima, na plavoj pozadini, ukrašenoj raskošnim ornamentima izvedenim zlatom, penju se ka nebu, i ritmom linija, kolorističkim odnosima i raskošnom, novom primenom ornamenata daju specifičan pečat živopisu Ravanice.

Priprata

Živopis priprate (zapadnog dozidanog dela crkve) potiče iz XVIII veka. Freske u priprati rad su verovatno zografa iz Makedonije. Od značaja je portret jeromonaha Stefana Daskala, koji je podigao ovu pripratu i obnovio manastir. On je naslikan odmah do ulaznih vrata, na zapadnom zidu sa severne strane. Od prvobitnog živopisa iz XV veka očuvan je u priprati samo lik Presvete Bogorodice iznad ulaznih vrata glavnog dela crkve. U jugoistočnom uglu je grobnica prepodobnog Romila Ravaničkog, podvižnika iz grupe Sinajita, koji se u XV veku podvizavao u jednoj pećini blizu manastira Ravanice koja je uništena prilikom izgradnje železničke pruge Ćuprija – Ravna Reka.